In de schaduw van ASTRON

"Wij hebben op dit moment geen behoefte om in gesprek te treden" - Stichting ASTRON na een melding van grensoverschrijdend gedrag.

Roy Smits, april 2024

ASTRON is een sterrenkundig instituut gelegen in het natuurgebied het Dwingelderveld. Ik heb daar zeven jaar lang gewerkt als sterrenkundige.

Mijn algemene ervaring met ASTRON is positief. Ik heb jarenlang vele bijdragen kunnen leveren aan astronomisch toponderzoek. Zo ben ik de grondlegger van pulsar onderzoek met de grootste radiotelescoop ooit, heb ik meegeholpen met de detectie van zwaartekrachtgolven en heb ik het eerste instrument van de nieuwe ontvanger Apertif opgeleverd. In al mijn activiteiten heb ik altijd prettig samengewerkt met mijn collega's. Ook na mijn vertrek heb ik nog lange tijd wetenschappelijk samengewerkt met diezelfde sterrenkundigen.

Helaas kent ASTRON ook een schimmige kant.  Er heerst een harde zakelijke cultuur, waarbij aantallen van publicaties zwaarder wegen dan gedegen onderzoek. Een competitieve houding krijgt de voorkeur boven een houding van samenwerking. Het leidt tot een macho-cultuur waarin sterrenkundigen die haantjes-gedrag tonen succesvoller zijn dan collega's die een focus hebben op wetenschappelijke vooruitgang. Dit raakt vooral vrouwelijke sterrenkundigen die bovendien te maken krijgen met grensoverschrijdend gedrag van mannelijke collega’s. Bij ASTRON krijgt de meerderheid van de vrouwelijke sterrenkundigen vroeg of laat te maken met burn-out klachten.

Het helpt niet dat meldingen van grensoverschrijdend gedrag van ASTRON systematisch worden genegeerd. Niet de dader, maar het slachtoffer wordt gezien als het probleem. Personen die blijven klagen worden tegengewerkt. Als je als sterrenkundige een carrière wilt hebben, dien je te zwijgen over ongewenst gedrag op de werkvloer.

In 2018 vond er zo'n incident plaats. Tijdens een conferentie betaste een vaste medewerker van ASTRON een vrouwelijke collega. Zij maakte daar melding van bij de autoriteiten en het mannelijke staflid werd gearresteerd. Volgens een betrokkene die mij in vertrouwen heeft genomen, greep de ASTRON directie in en zette beide partijen onder druk om dit incident te verzwijgen. Er kwam geen rechtelijke vervolging van het staflid.

Later in datzelfde jaar werd ik geconfronteerd met een ander incident van grensoverschrijdend gedrag op het ASTRON terrein. Zoals altijd werd de klacht volledig genegeerd door de ASTRON directie. Voor mij was dit de druppel. Ik begon de gebeurtenissen te documenteren. De afgelopen zes jaar heb ik de verantwoordelijke personen geconfronteerd met de feiten. Het resultaat is een verzameling van documenten en e-mails die laten zien hoe ASTRON een vast patroon hanteert bij een melding van grensoverschrijdend gedrag. Eerst wordt het slachtoffer genegeerd en mocht dat niet baten, dan gaat de ASTRON directie het slachtoffer tegenwerken met alle middelen die zij beschikbaar heeft. Het enige doel is het beschermen van het imago van ASTRON. Daarmee negeert de ASTRON directie haar plicht om medewerkers te beschermen tegen grensoverschrijdend gedrag.

De kunstenares

De gebeurtenissen die ik gedocumenteerd heb, gaan over de kunstenares Sophie Lucas (SL)[1]. Met ondersteuning van ASTRON ontwikkelde zij vanaf 2009 een aantal kunstprojecten met de Dwingeloo Radiotelescoop, een 25-meter schotel uit 1956 die niet langer gebruikt wordt voor wetenschappelijk onderzoek. Dat deed zij met groot succes. Dankzij haar vond de telescoop een nieuw publiek en kreeg Stichting ASTRON veel positieve media-aandacht. De kunstprojecten werden uitgevoerd in samenwerking met een groep mannelijke vrijwilligers die de telescoop beheren. Om dit beheer in goede banen te laten lopen, hadden deze mannen in 2006 Stichting CAMRAS in het leven geroepen. De stichting is actief op het ASTRON terrein, waar ook de radiotelescoop staat. Ook SL was lid van deze stichting. Naarmate de projecten van SL meer succesvol werden en zij steeds minder afhankelijk werd van de overige vrijwilligers, veranderde de houding van een aantal vrijwilligers van vriendelijk naar vijandig. 

Na meer dan een decennia voor CAMRAS te hebben gewerkt, poogt de kunstenares de veranderde dynamiek bespreekbaar te maken. Ze deelt haar belevenis van groeiend seksisme en grensoverschrijdend gedrag binnen de stichting met het bestuur van CAMRAS. Dit bestuur, dat volledig uit mannen bestaat, negeert haar en begint openlijk twijfels te uiten over haar rol binnen CAMRAS. Tevens pogen ze haar projecten en haar training als radio-operator te belemmeren (ref, ref). Eind 2018 wordt SL uit het niets door een mannelijke vrijwilliger verrot gescholden. Ze maakt opnieuw melding van grensoverschrijdend gedrag en opnieuw weigert het bestuur op te treden. Sterker nog, ze stelden dat de kunstenares zelf de verbale uitval had uitgelokt omdat ze geen zin zou hebben gehad in een gesprek met de betreffende vrijwilliger. In plaats van op te treden tegen grensoverschrijdend gedrag, gebruikt het bestuur dit incident om SL uit de stichting te werken en de erkenning voor haar werk over te hevelen aan louter mannelijke vrijwilligers. Uit een uitgelekte e-mail blijkt later dat de bestuursleden haar onderling uitmaken voor rat en borderline gestoord. De aanleiding voor deze kwalificaties was dat de kunstenares zorgen had geuit over toegang tot de telescoop voor haar nieuwste project. Het bestuur weigert afstand te nemen van deze woorden. (Lees het verhaal: De vliegende apen van CAMRAS.)

Talloze diplomatieke pogingen van SL om haar werk met de telescoop veilig te stellen mislukken. In April 2019 stuurt SL uiteindelijk een e-mail naar de destijds directeur van ASTRON, Carol Jackson. Ze vertelt over de misstanden, waaronder het verbale geweld van vrijwilligers en verzoekt ASTRON om te helpen de kunstprojecten met de Dwingeloo Telescoop te regulieren. ASTRON heeft zelf een zetel in het CAMRAS bestuur. Deze wordt bezet door de heer Michel Arts, een full-time werknemer van ASTRON. Tevens hanteert ASTRON een strenge gedragscode voor iedereen die op hun terrein actief is. Toch weigert ASTRON om met SL in gesprek te treden. Haar klacht belandt, zoals alle andere klachten van grensoverschrijdend gedrag, in de prullenbak. 

Rechtszaak

Al het werk dat de kunstenares door de jaren heen heeft verricht, wordt systematisch ongedaan gemaakt door een kleine groep oude mannen. Voor SL is dit geen hobby, dit is haar leven. Ze heeft jarenlang gevochten voor subsidies om haar visies te realiseren. Zowel CAMRAS als ASTRON hebben veel baat gehad bij haar successen. Nu keren ze haar de rug toe, zonder enige empathie voor de ingrijpende gevolgen voor haar carrière. Als laatste poging stelt ze een mediation-traject voor. Maar ook die wordt al snel door het CAMRAS bestuur de nek omgedraaid. Daarmee laten ze haar geen enkele andere keuze dan juridische stappen te nemen.

En dus gaat de rechtszaak verder. Het CAMRAS bestuur heeft geen verweer, behalve de vele leugens (ref, ref) die zij door de jaren heen over SL de wereld in hebben gebracht. Zij gaan zelfs zover dat ze een aantoonbaar gelogen getuigenverklaring indienen over het eerdere mediation-traject. Volgens de mediator lag de schuld van het falen van de mediation honderd procent bij SL. Een e-mail correspondentie tussen de kunstenares en de mediator toont echter dat het CAMRAS bestuur de mediation voortijdig heeft stopgezet terwijl SL juist poogde de mediation op gang te brengen. De "onafhankelijke" mediator werd bovendien vlak na zijn getuigenis benoemd tot de nieuwe voorzitter van CAMRAS.

Om het zekere voor het onzekere te nemen, vraagt SL aan de heer Kruithof om zijn eerder toegekende steun aan haar op papier te zetten ten bate van haar rechtszaak. De instituutmanager weigert dit verzoek met het frappante argument dat hij neutraal wenst te blijven. Het enige wat hij wil erkennen is dat ze een meeting hadden. Wederom zien we dat het devies binnen ASTRON eenduidig is: men dient te zwijgen over misstanden. Uiteraard is dit geen neutraal standpunt. Zwijgen over misstanden is altijd in het nadeel van het slachtoffer en in het voordeel van de daders.

Later tijdens de rechtszaak worden de werkelijke belangen van ASTRON pijnlijk duidelijk. Kruithof vreest dat CAMRAS de rechtszaak gaat verliezen wat ook de reputatie van ASTRON zal schaden. Hij gebruikt zijn machtspositie om de vrouw die zich niet liet intimideren, hard te straffen. Exact een dag voordat alle partijen nog documenten mogen indienen, schrijft de "neutrale" heer Kruithof zonder aanleiding een tekst voor het CAMRAS bestuur dat hij geen kunstprojecten meer wenst met de Dwingeloo Telescoop. Zijn e-mail haalt de gehele rechtszaak van SL onderuit. De kunstenares verzoekt de directie van ASTRON om uitleg. Ze spreekt Kruithof aan op het feit dat er meer dan een jaar lang geen kunstactiviteiten zijn geweest. Ze herinnert hem aan zijn eerdere standpunt dat hij niet wilde getuigen en "neutraal" wilde blijven. En ze vraagt hem wanneer ASTRON eindelijk gaat optreden tegen grensoverschrijdend gedrag. Maar ASTRON laat niets meer van zich horen. Daarmee is de gehele rechtszaak, die op dat moment al meer dan een jaar duurt, in een klap afgelopen. CAMRAS beargumenteert eenvoudigweg dat SL niet kan terugkeren, omdat er geen kunstprojecten meer ontplooid mogen worden. De rechter gaat daarin mee. CAMRAS en ASTRON halen opgelucht adem.

Direct na de rechtszaak gaat het bevel van Gert Kruithof de prullenbak in en starten de mannen van CAMRAS opnieuw allerlei kunstactiviteiten, zonder de kunstenares. Tot op vandaag is de Dwingeloo Radiotelescoop het toneel voor activiteiten waarin delen van Sophies kunstprojecten worden toegepast zonder enige erkenning van de creator.

Geen empathie

Sinds mei 2022 is de Australische Jessica Dempsey de nieuwe directeur van ASTRON. Ze lijkt specifiek aangesteld te zijn om de seksistische reputatie van ASTRON de kiem in te smoren. In iedere publicatie laat ze weten dat ze zich inzet om van ASTRON een veilige omgeving te maken voor vrouwen. (Lees hier, hier, hier, hier, en luister hier). Daarmee poogt ASTRON het te doen lijken alsof het tij gekeerd is. Zoals een goed wetenschapper beaamd, blijf ik echter sceptisch. En dus stel ik mevrouw Dempsey persoonlijk op de hoogte van de gebeurtenissen binnen ASTRON. Maar ook zij laat niets van zich horen. In plaats daarvan reageert mevrouw Verweij die mij laat weten dat ik Dempsey niet lastig mag vallen met zaken uit het verleden. Ze verwijst in haar reactie naar een juridische procedure tegen mij, onder meer omdat ik publiekelijk heb gesteld dat Stichting ASTRON niet optreedt tegen seksisme. Inmiddels is die procedure ten einde. De rechter oordeelde dat mijn commentaar terecht was. (Over deze procedure komt later dit jaar nog een uitgebreid artikel.) 

Zowel Jessica Dempsey als de huidige instituutmanager Elsbeth Jansen zijn in de gelegenheid gesteld om op dit artikel te reageren.  Ze hebben daar geen gebruik van gemaakt. Er komt geen onderzoek en er wordt geen actie ondernomen tegen de verantwoordelijke personen. Net zoals hun voorgangers tonen Dempsey en Jansen geen empathie voor slachtoffers van verregaand grensoverschrijdend gedrag. ASTRON zwijgt nog altijd.

[1] Sophie Lucas is niet de echte naam van de kunstenares. Om negatieve gevolgen voor haar te voorkomen heb ik de naam aangepast. Ook in de documenten is de naam van de kunstenares verwijderd, dan wel aangepast.
Stichting ASTRON weigert tot op vandaag om de personen die haar en mij bedreigd hebben ter verantwoording te roepen.